W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zapisana jest zasada pomocniczości, czyli subsydiarności. Oznacza ona, że jeśli tylko jest to możliwe, zadania powinny być realizowane na najniższym poziomie, od jednostki, obywatela zaczynając. Kiedy pomoc jest niezbędna, angażować powinny się szczeble najbliższe obywatelom, czyli gminy, a dopiero później kolejne szczeble władzy.  

 

Samorząd terytorialny w Polsce przywrócony został po powojennym okresie rządów autorytarnych, 8 marca 1990 roku. Wówczas powołano do życia podstawową jednostkę samorządową jaką jest gmina.  Od 1 stycznia 1999 r. funkcjonuje też samorząd na poziomie powiatu i województwa. Warto podkreślić, że na szczeblu wojewódzkim obecna jest nie tylko władza samorządowa, ale i wojewoda, który jest przedstawicielem rządu w regionie.

 

Od 2018 roku wybory samorządowe w Polsce odbywają się co 5 lat (wcześniej co 4 lata). Wybierany jest wówczas organ uchwałodawczy: rada gminy, rada powiatu i sejmik wojewódzki, a także – na poziomie gminy – organ wykonawczy: wójt (gmina wiejska), burmistrz (gmina miejska lub miejsko-wiejska), prezydent (miasta powyżej 100 tys.). Warto odnotować, że bezpośredni wybór wójtów, burmistrzów i prezydentów został wprowadzony w 2002 roku.

 

Do rad gmin i powiatów oraz sejmików wojewódzkich mogą kandydować osoby mające prawo wybierania tych organów. W przypadku kandydowania na urząd wójta, trzeba mieć ukończone 25 lat i nie trzeba na stałe mieszkać na obszarze gminy, w której się kandyduje. W wyborach samorządowych mogą brać udział obywatele Unii Europejskiej, którzy nie są obywatelami Polski, ale mają ukończone 18 lat i mieszkają na terenie danej gminy. Mogą oni wybierać radę gminy oraz wójta, burmistrza i prezydenta. Nie mogą jednak głosować w wyborach do rad powiatu i sejmiku województwa. Obywatele UE mają również bierne prawo wyborcze, czyli mogą startować w wyborach do rad gmin.

 

Każda jednostka samorządowa wykonuje zarówno zadania zlecone przez administrację rządową, jak i zadania własne, czyli takie, które dotyczą potrzeb danej wspólnoty. Finansowanie zadań własnych odbywa się z dochodów własnych samorządu, a na realizację zadań zleconych samorządy otrzymują pieniądze z dochodów publicznych.

 

Gmina

 

Wśród prawie 2,5 tys. gmin w Polsce, ponad 1,5 tys. to gminy wiejskie, niemal 600 z nich to gminy miejsko-wiejskie (w ich skład wchodzi miasto oraz obszar pozamiejski, czyli np. kilka wsi), a ok. 300 to gminy miejskie. Na czele gminy stoi wójt, który sprawuje władzę wykonawczą. Organem uchwałodawczym jest rada gminy.

 

Na poziomie gminy organizowane są m.in. usługi komunalne, czyli wodociągi, kanalizacja, odpady komunalne i wysypiska, transport zbiorowy, utrzymanie dróg i chodników. W zakresie edukacji gmina zajmuje się utrzymaniem żłobków i przedszkoli oraz prowadzeniem szkół podstawowych. To gmina będzie się zajmowała prowadzeniem bibliotek czy ośrodków kultury. Do gminy należy podstawowa opieka zdrowotna (lekarze rodzinni), pomoc społeczna i wspieranie rodziny. To zadania własne gminy.

 

Powiat

 

W Polsce jest 379 powiatów, z czego 314 to powiaty ziemskie, a 65 to powiaty grodzkie (miasta na prawach powiatu). Władzę uchwałodawczą sprawuje rada powiatu, która wybiera zarząd powiatu, czyli organ wykonawczy. Na czele zarządu stoi starosta.

 

Powiat odpowiada m.in. za edukację na poziomie ponadpodstawowym, a także za szkoły specjalne i sportowe. Wykonuje też zadania w zakresie ochrony zdrowia (szpitale), pomocy społecznej i polityki prorodzinnej (Domy Pomocy Społecznej). Powiat jest odpowiedzialny za transport zbiorowy i drogi publiczne, a także za zarządzanie kryzysowe (ochrona przeciwpowodziowa i przeciwpożarowa). To na tym poziomie przeciwdziała się bezrobociu.

 

Województwo

 

Od 1999 roku w Polsce jest 16 województw, ale miast wojewódzkich, czyli takich, w których mieści się siedziba władz województwa jest 18. Dwa województwa mają podwójną stolicę: województwo kujawsko-pomorskie (Bydgoszcz i Toruń) oraz lubuskie (Zielona Góra i Gorzów Wielkopolskie). Organem uchwałodawczym na tym poziomie jest sejmik województwa, a organem wykonawczym – zarząd województwa, z marszałkiem województwa na czele. 

 

Jednostki samorządu wojewódzkiego wykonują zadania niezastrzeżone na rzecz organów administracji rządowej. To na tym poziomie prowadzone jest szkolnictwo wyższe, a także szpitale specjalistyczne. Województwo uchwala również strategię rozwoju regionu, dysponuje środkami z Unii Europejskiej.

 

Czytaj także:

Samorząd terytorialny

26 października 2021